Molen De Vos / De Zalm, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1699

verdwenen

1895

gesloopt

geschiedenis

Het bouwjaar van de paltrok De Vos is niet achterhaald. Wel is het Ron Couwenhoven gelukt om de molen eerder aan te treffen dan Pieter Boorsma dat deed. De Vos liet voor het eerst van zich horen op 1 januari 1700. Op die dag werd de molen tegen brand verzekerd in een assurantiecontract door Dirk Salm. De verzekerde waarde van de paltrok bedroeg toen ƒ 1100. Vermoedelijk was het Dirk Salm die de doopnaam van de molen liet veranderen in De Zalm. Een eigenschap die de familie Salm bij meerdere molens toepaste. Zo werden ook de namen van de zaagmolens De Leeuw en De Schoen omgedoopt in respectievelijk De Zalm en De Jonge Zalm.

In 1708 was De Vos het eigendom van de zoon van Dirk Salm geworden, Hendrik Dirksz. Zalm.
In zijn testament, dat was gedateerd op 17 mei 1708, werd toen het volgende genoemd, “Een houtzagersmolen c.a. genaamd de Vos, staande aan het eijnde van de Bloemegraft, met het oostent op de Nagouw.”
Verder bleek uit het testament dat Hendrik Salm ook eigenaar was van de paltrok De Leeuw of De Zalm.
In 1715 werd de molen opnieuw door Dirk Salm tegen brand verzekerd in een assurantiecontract.
Op 1 januari 1734 trad Dirk Salm toe tot het zgn. Hondiuscontract. Dit brandcontract werd op die dag opgericht voor en door eigenaren van houtzaagmolens in Zaandam. Bij de oprichting traden ruim 30 houtzagers toe tot dit contract. De verzekerde waarde van De Vos of De Zalm bedroeg toen nog steeds ƒ 1100, zodat de molen tot de wat betere zaagmolens behoorde.
In de padregelementen van de Bloemgracht was het volgende artikel opgenomen, “Artikel 12, De eigenaar van de molen de Vos aen ’t eynd van dit pad staande, deszelvs knegts mitsgaders alle de geenen, die aen of by dezelve molen te doen hebben, zullen ten allen tyden hebben en behouden een vrij pad van d’algemeene weg af tot aan dezelve molen heen en weder…en ingeval een ander molen in desselvs plaats mogten worden gebouwd, zal die insgelijks mede ten allen tijde dezelvde vrijheid genieten; dog voor zo verre die grond betimmerd mogt worden met iets dat geen relatie tot de fabriecq heeft zal de eigenaar daar voor moeten betaalen pro rato.”

De Vos of De Zalm was in 1742 nog het bezit van Dirk Salm, wanneer de molen een andere eigenaar kreeg is niet genoemd.
In 1828 werd De Zalm gekocht door Jacob Middelhoven van de firma Weduwe Stadlander & Middelhoven. Deze firma zou later grote bekendheid genieten in de Zaanstreek. In 1774 begon Hendrik Stadlander zijn houthandel met de aankoop van de Oostzaandammer paltrok De Jonge Kat. Hij nam de molen over van zijn vader Jan Stadlander. De Jonge Kat was gelegen op het eiland in de Voorzaan.
In 1786 kocht hij zijn tweede molen te weten de bovenkruier De Oude Hoop, bijgenaamd Het Rasphuis. Het ging Hendrik Stadlander waarschijnlijk voor de wind, want in het jaar 1789 kocht hij twee nieuwe zaagmolens, tw. de paltrok De Veldvlieger en de bovenkruier De Bijl. Deze twee molens lagen iets ten noordoosten van De Vos.
Na aankoop van De Veldvlieger en De Bijl deed Stadlander De Jonge Kat van de hand.

Kort na 1800 stierf Hendrik Stadlander. In 1804 stichtte zijn weduwe Antje van Eys samen haar schoonzoon Jacob Middelhoven de firma Weduwe Stadlander en Middelhoven. Toen Antje van Eys in 1820 overleed werd het bedrijf voortgezet door de familie Middelhoven. Met de aankoop van De Vos verwierf de firma Stadlander haar vierde molen. Met deze molens bleef de firma Stadlander en Middelhoven gedurende het grootste gedeelte van negentiende eeuw werken.

In 1872 vond de eerste grote modernisering plaats bij de firma Middelhoven. In dat jaar werd De Veldvlieger voor sloop verkocht en verrees er op het erf van deze paltrok een nieuwe stoomhoutzagerij waarop de molennaam overging. In 1876 verloor de firma Stadlander en Middelhoven de bovenkruier De Bijl door brand. Voor deze molen kwam geen vervanger.
Op 5 september 1894 raakte De Veldvlieger door onbekende oorzaak in brand en werd de fabriek geheel in de as gelegd. Er volgde herbouw. De nieuwe Veldvlieger was groter en efficiënter ingericht dan de oude verbrande stoomzagerij. Nadat De Veldvlieger weer in bedrijf werd genomen, was De Vos overbodig geworden. Eind 1894 verkocht de firma Stadlander & Middelhoven de molen voor sloop, begin 1895 verdween De Zalm uit het Zaanse land.
De laatste windmolen van de firma Weduwe Stadlander en Middelhoven, Het Rasphuis, werd in 1898 voor afbraak verkocht nadat zijn binnenwerk tijdens een storm zwaar was beschadigd.

Bronnen:
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 116/ 118
- “250 Zaanse molens” R. Couwenhoven 2001 blz. 55
- “Zaanse molenbranden” R. Couwenhoven 2001 blz. 18
- “de Zaende” 3e jaargang 1948 blz. 224
- “de Zaende” 5e jaargang 1950 blz. 138
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 474
F. Rol.