Molen Sint Lucas / De Schoenlapper, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1679

verdwenen

1901

gesloopt

geschiedenis

De oliemolen de Sint Lucas werd gebouwd in het jaar 1679 als een zgn. hennepkoeksmolen. Dit hield in dat de inrichting van de molen bestond uit een koppel kantstenen, 3 of 4 stampers en een naslagwerk. De windbrief van de Sint Lucas werd op 18 oktober van dat jaar uitgereikt aan Pieter Pietersz. Peijt uit Oostzaandam. De bijbehorende verbandbrief kreeg Peijt op 19 december van eerdergenoemd jaar. Met deze verbandbrief gaf Peijt zijn molen in onderpand, wanneer hij zijn betalingen (het windgeld) aan het Rijk niet voldeed. De uitreiking van deze verbandbrief werd als volgt in de boeken beschreven:”Olymolen St.Lucas, staande te Oostzaandam op het Kalf; belend ten oosten de Kalverdijk, ten westen de Poel. Erfpacht 4 caroliguldens”.
Op 14 juni 1727 werd te Zaandam de collectieve brandverzekering het olieslagerscontract opgericht. Aanvankelijk kon alleen de lading van de molen worden verzekerd, pas in 1733 werd het olieslagerscontract voor opstallen opgericht. Pieter Peijt laat de lading van de Sint Lucas tegen brand verzekeren, het bedrag dat hij moet betalen aan een door brand gedupeerde collega, laat zien dat de molen was vertimmerd tot een dubbele oliemolen.
Naast de Sint Lucas was Pieter Peijt ook eigenaar van de iets zuidelijker gelegen oliemolen de Poelsnip. De Sint Lucas werd pas op 20 februari 1799 verzekerd in het OC, daarvoor had Peijt de opstal van de molen dus ergens anders verzekerd. Tegen het begin van de negentiende eeuw sloeg Peijt ook olie met “de Oude Zwan”, “de Zeeman” en “de Oude Dekker”. De familie Peijt is zeer lang eigenaar geweest van de Sint Lucas en pas in 1809 verkocht de firma Pieter Peijt & Compagnon, de molen aan Pieter Honig. Vermoedelijk is Pieter Honig familie van Peijt, want naast de Sint Lucas heeft hij later ook de andere twee molens van Peijt op zijn naam staan.
Op 29 mei 1813 verkocht Honig de drie oliemolens aan de Koger olieslager Evert Smit. Voor de Sint Lucas betaalde Smit een bedrag van 2739,-.
Evert Smit behoorde in zijn tijd tot een van de grotere moleneigenaars en had al zo’n 10 oliemolens voor hem werken. In 1796 begon Evert Smit olie te slaan met de Westzaandammer oliemolen “de Olievos”, vijf jaar later zegt hij de huur van deze molen op en koopt hij de nabijgelegen oliemolen “de Wind”. In de daarop volgende jaren koopt Evert Smit er een behoorlijk aantal oliemolens bij, zijn onderneming zal uitgroeien tot een van de grotere in de Zaanstreek. Tijdens zijn top bezit Smit ruim 25 oliemolens en een pelmolen, verder is hij burgemeester van Koog aan de Zaan en heeft hij in Suriname plantages. Na zijn overlijden in 1843 wordt het bezit van Smit verkocht. De Sint Lucas is dan een van de weinige molens die in handen blijft van de familie Smit. De zoon van Evert Smit, Cornelis Evertsz. Smit, krijgt uit de erfenis de Sint Lucas, “de Zeeman” en “de Roode Wachter” toebedeeld.
Omstreeks 1870 komt de Sint Lucas in handen van de firma Honig & Koning.
In de nacht van 20 op 21 februari 1897 raakt de ongeveer 100 meter zuidelijker gelegen, voormalige oliemolen, “de Halve Maan” in brand. Pieter Boorsma is schijnbaar ooggetuige en vat de brand als volgt samen:”Toen in den nacht van 20 op 21 februari 1897 de doppenmolen ~voormalige oliemolen~ de Halve Maan verbrandde, dreef de krachtige, zuidelijke wind een ware vonkenregen in de richting van de Luikes. Het was een fantastisch gezicht, in den donkeren nacht, het “kruis” van dezen molen te zien draaien achter de fel brandende Halve Maan, terwijl de vonken, door de wieken eenigszins afgeweerd, werden weggeslingerd.
Toch zou het “vonkenmalen”, dat in dit geval geschiedde met onbedekte wieken ~de sterke wind liet niet toe de zeilen “er voor te leggen”~ niet veel gebaat hebben; als de brandweer niet tijdig had kunnen ingrijpen was de Luikes toen ook verbrand. Nu bleef de schade aan dezen molen beperkt.”
De Sint Lucas raakte dus ook in brand, maar kon door ingrijpen van de brandweer worden gered. De firma Honig & Koning kreeg van het olieslagerscontract een bedrag van Fl.320,- uitgekeerd om de gelede schade te herstellen.
Toch blijft de Sint Lucas na de brand niet lang meer in bedrijf. Op 17 juli 1897 werd de molen uit het olieslagerscontract geschreven en komt hij vermoedelijk definitief tot stilstand. In 1901 komt de onvermijdelijke sloper die het achtkant verwijdert. De schuur van de Sint Lucas blijft echter bestaan en gaat later als opslagplaats dienen van de firma Schoemaker. In de jaren zestig van de vorige eeuw werd dit restant van de molen opgeruimd.

Waar de Sint Lucas zijn bijnaam van Schoenlapper aan dankte is niet meer te achterhalen. Mogelijk heeft het iets te maken met een telg uit de Peijt familie, ook kan het zijn dat de molen vroeger een geschilderd naambord heeft gehad waaruit aanleiding bestond om hem zijn bijnaam te geven.

Bronnen:
- “De Zaende” 5e jaargang 1950 blz.78
- “De Zaende” 2e jaargang 1947 blz.136
- “De Zaende” 3e jaargang 1948 blz.229
- “het Olieslagerscontract” R. Couwenhoven 2002 blz. 50/ 67-72/ 107
- “Gedenkboek van het olieslagerscontract” 1912
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 136
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 137-138
F. Rol.