Molentypes in Nederland

Standerdmolen

De standerdmolen (of staakmolen) is het oudste houten molentype en is veel te zien op middeleeuwse prenten. Er zijn er slechts enkele van bewaard gebleven, in Gelderland, Noord-Brabant, Limburg, Zeeland en België. Het huis is aanmerkelijk groter dan het bovenhuis van een wipmolen. Het draait om een spil of staander die tot beneden doorloopt. Alle standerdmolens zijn korenmolens; aan de achterzijde is vaak een kapje te zien waaronder een door de wind aangedreven hijsas voor zakken graan en meel zit. Afhankelijk van de omstandigheden of het ondergedeelte geheel gesloten dan open is, spreekt men van een gesloten of open standerdmolen. De molen van Rembrandts vader in Leiden was van dit type.

Molen op Middeleeuwse prent

Wipmolen

De wipmolen is het oudste type watermolen en ontwikkelde zich begin 15e eeuw uit de standerdmolen. De molen, die minder sterk dan de bovenkruier, is voorzien van een scheprad; de vijzel kwam pas na 1634 in gebruik. Bij deze molen is het hele bovenhuis draaibaar om een koker, die in verticale stand wordt gehouden door de piramidevormige constructie van de ondertoren. Grotere wipmolens hebben woonruimte in het onderstuk. Het bovenhuis van de wipmolen is soms in felle kleuren geschilderd (bijvoorbeeld rood-wit in het Rijnland). In het rivierengebied zijn de bovenhuizen vaak donkerbruin (vooral indien de molenaar streng gereformeerd is). Hoewel dit een betrekkelijk eenvoudige molen lijkt was het een van de vroege voorbeelden van hoe energie werd opgewerkt met behulp van wind. Het waren desalniettemin molens als deze die de basis legden voor die toekomstige ontwikkelingen. Het 'wippen' komt van het schudden van de molen als het hard waait.

Spinnenkop

De spinnenkop is het kleinste type wipmolen en komt nu nog uitsluitend voor in Fryslân. Vroeger stonden er ook exemplaren in Groningen en Overijssel. Het onderstuk is met dakpannen bedekt. De spil, waar het bovengedeelte om kan draaien, is bij de spinnekop hol. Door deze holle spil loopt een houten as, die met diverse tandwielen de windkracht overbrengt op de vijzel. Spinnekopmolentjes waren vaak eigendom van boeren, evenals tjaskers. Ze waren wat duurder dan de tjasker, maar het loopwerk was beter beschermd tegen weer en wind.

Torenmolen

De torenmolen is een binnenkruier die, wat zijn eerste vermelding betreft, ouder is dan de Noord-Hollandse poldermolen. Dit type ronde, stenen graanmolen wordt reeds in 1450 genoemd en is nog aanwezig in Lienden, Zeddam, Zevenaar (Gelderland) en Gronsveld (Limburg). Van deze molen is alleen de kap verkruibaar.

Zuid-Hollandse poldermolen

De Zuid-Hollandse poldermolen, of 'achtkanter' wordt gezien als de 'klassieke poldermolen'. Deze molen heeft zich ontwikkeld vanuit de binnenkruier, die zich alleen in Noord-Holland heeft weten te handhaven. Het is een 'buitenkruier', bestaande uit een achtkante stenen onderbouw en een mooi gedetailleerd, met riet bekleed achtkantig molenlichaam. De kap van deze molen is beweegbaar en op de wind te kruien met behulp van het staartwerk en het daaraan bevestigde kruirad. Door het wielenkruis recht op de wind te zetten kan de molen zijn maximale kracht ontwikkelen. Net als de Noord-Hollandse poldermolen staat deze molen ook vaak in een molengang.
In het noorden van het land komen zogenaamde monniksmolentjes voor. Dit zijn kleine molens die enigszins lijken op de Zuid-Hollandse poldermolen.

Noord-Hollandse poldermolen

De Noord-Hollandse poldermolen lijkt veel op de Zuid-Hollandse poldermolen, maar is wat zwaarder van vorm. De onderbouw is hier niet van steen maar van hout. Het is een 'binnenkruier', het verkruien (op de wind stellen van de wiekenas) geschiedt boven in de molen. Dit molentype, dat in de tweede helft van de 16e eeuw zijn intrede deed, komt vrijwel niet buiten Noord-Holland voor (Noord-Holland betekent in dezen Noord-Holland boven het IJ). Het touw aan de staart is de rem. In de kap, achter de wieken zit het remwiel, dat qua werking doet denken aan een trommelrem. Alle windmolens hebben een soortgelijke constructie. Dergelijke poldermolens kunnen, indien zij met een vijzel zijn uitgerust, 60m3 water per minuut ongeveer anderhalve meter omhoog brengen. Droogmakerijen werden meestal door een molengang van drie à vier molens trapsgewijs drooggemalen. In Noord-Holland wordt een molen bij diverse festiviteiten erg mooi versierd.

Stellingmolen

Een molen die binnen de bebouwing staat moet hoog zijn om voldoende wind te vangen. Om in dat geval de molen te kunnen bedienen moet er halverhoogte een stelling (plankier die om het molenlichaam loopt) komen. Men spreekt dan van een 'stellingmolen'. Molens zonder stelling, waarvan de wieken dus bijna de grond kunnen raken, worden 'grondzeilers' genoemd. Beneden beschikt men over een grote ruimte om met paard en wagen of auto naar binnen te kunnen rijden. Dergelijke stellingmolens zijn korenmolens, oliemolens, pelmolens, etc.; hoewel er in Nederland drie stellingpoldermolens zijn (Amsterdam-Sloten, Hoek van Holland en Gouda). De hoogste molen ter wereld is een stellingmolen: één van de vijf stadsmolens van Schiedam is tot aan de bovenste wiek bijna 45 meter hoog. In Noord-Duitsland hebben stellingmolens een windroos waardoor het kruien automatisch gaat. Hiervan is er maar één van in Nederland (De Sterreberg in het Drentse Nijeveen).

Houtzaagmolen

De houtzaagmolen is een industriemolen. De stelling dient om de molenaar in staat te stellen de krui-inrichting te bereiken. Deze molen werd gebruikt voor het wat zwaardere werk; voor het zagen van planken werden vroeger vooral paltrokmolens gebruikt. Dergelijke industriemolens waren vooral talrijk langs de rivier de Zaan.

Paltrokmolen

Een bijzonder type houtzaagmolen is de paltrokmolen. De paltrok kan in zijn geheel kruien, waardoor het een 'onderkruier' is, en is ingericht tot het zagen van boomstammen (die vroeger voornamelijk over water werden aangevoerd). In het algemeen werden de paltrokmolens gebruikt voor lichter zaagwerk dan andere houtzaagmolens. De paltrok is genoemd naar de kleding die eertijds in de Duitse Pfalz werd gedragen. Er zijn van de honderden paltrokmolens, waarvan er 230 langs de Zaan stonden, nog vijf exemplaren over: Zaandam, Zaansche Schans, Amsterdam, Haarlem en Arnhem (openluchtmuseum).

Beltmolen

De beltmolen, die ook wel bergmolen genoemd wordt, is op een natuurlijke of kunstmatige heuvel gebouwd die de functie van de stelling overneemt. In de heuvel is aan twee zijden een doorgang waardoor paard en wagen de molen binnen konden rijden en er aan de andere kant weer uit konden. Beltmolens zijn korenmolens.

Weidemolen

De weidemolen wordt ook wel 'aanbrengertje' genoemd en was net als de spinnekop en de tjasker eigendom van een boer. De molen werd in het algemeen gebruikt voor het onderbemalen van een weiland. Dit type weidemolen had bijna geen bediening nodig, omdat de grote windvaan aan de achterzijde van de draaibare kop ervoor zorgt dat de molen altijd goed op de wind staat. Weidemolens kwamen voor in Noord- en Zuid-Holland, maar alleen in Noord-Holland zijn nu nog exemplaren te zien.

Tjasker

De tjasker is een zeer eenvoudig type poldermolen en kwam vooral voor in het veengebied van Fryslân, in West-Groningen en de kop van Overijssel. Het geringe hoogteverschil wordt met behulp van een open schroefvijzel overbrugt (de meeste andere poldermolens hebben een tonvijzel in plaats van een open vijzel). Deze molen, die meestal eigendom was van een boer, staat op een bok met daaronder rollen en is met de hand op de wind te zetten. Een tjasker kan een weiland van maximaal vier hectare bemalen. Als het weiland 's winters blank stond, werd de tjasker veelal gedemonteerd en binnen opgeslagen. Tjaskers werden ook gebruikt bij grote turfgraverijen om de delfputten vrij te houden van grondwater. Er bestaan nog een paar tjaskers.

Waterradmolen

Waterradmolens komen voor in geaccidenteerd terrein in vooral Oost- en Zuid Nederland. Indien de beek waarin de molen gebouwd werd voldoende verval had, werden bovenslagraderen aangebracht. Het water viel dan op de raderen, wat meer energie oplevert. Anders werden onderslagraderen aangebracht. Dergelijke watermolens werden al in de 17e eeuw gebouwd voor onder andere de papierfabricage. Op het hoogtepunt van de papierfabricage, midden 18e eeuw, stonden er aan de oostelijke Veluwezoom 174 papierfabrieken. Nu bestaan er nog maar twee papier waterradmolens. Op de Veluwe werden vaak kunstmatige bronnen ('sprengen') gegraven om de watermolens te voeden. Toen de papierfabricage mechaniseerde werden veel waterradmolens wasserijen.